Αποκωδικοποιώντας τον James Watson: Ο άνθρωπος που άλλαξε τη βιολογία και η δύσκολη κληρονομιά του
Υπάρχουν ονόματα που δεν χωρούν εύκολα σε απλές αφηγήσεις. Ο James Watson είναι ένα από αυτά. Ανήκει στη χορεία των επιστημόνων που όχι μόνο έθεσαν τα θεμέλια της σύγχρονης βιολογίας, αλλά μετασχημάτισαν και τον τρόπο με τον οποίο οι επιστήμονες ερευνούν και συνεργάζονται. Ταυτόχρονα, οι δημόσιες τοποθετήσεις του για φυλετικά θέματα άφησαν πίσω τους μια σκιά που δεν μπορεί να αγνοηθεί. Ο Watson είναι το παράδειγμα μιας τεράστιας προσωπικότητας που εξέπεμψε απέραντο φως και δημιούργησε βαθειά σκιά. Με τον θάνατο του βιολόγου James Watson την Πέμπτη 6 Νοεμβρίου σε ηλικία 97 ετών, έπεσε η αυλαία για τη βιολογία του 20ου αιώνα. Για τον Watson, το DNA ήταν τα πάντα — όχι μόνο το έργο της ζωής του αλλά και το μυστικό της ίδιας της ζωής.
Κατά τη διάρκεια της μακράς και πολυτάραχης καριέρας του, ο Watson έκανε αναμφισβήτητα περισσότερα από οποιονδήποτε άλλο επιστήμονα για να μετατρέψει ένα κάποτε άγνωστο βιολογικό μόριο, το DNA, στο σύμβολο της επιστήμης και της κοινωνίας που είναι σήμερα.
1953: Η στιγμή που η βιολογία απέκτησε δομή
Η ανακάλυψη της διπλής έλικας του DNA το 1953 αποτέλεσε σταθμό στην ιστορία της βιολογίας και της ιατρικής. Η σημασία της συγκρίνεται μόνο με αυτές των Μέντελ και Δαρβίνου. Δεν ήταν απλώς μια μεγάλη ερευνητική ανακάλυψη. Ήταν η αρχή της Μοριακής Βιολογίας, του τομέα που διαμόρφωσε τις Βιοεπιστήμες. Η απόδειξη της μοριακής βάσης της κληρονομικότητας και του πώς ο γενετικός κώδικας μπορεί να διαβαστεί, να κατανοηθεί και να τροποποιηθεί, άλλαξε οριστικά τη θέση της βιολογίας στο ευρύτερο οικοσύστημα της επιστήμης. Ο ίδιος ο Watson είπε κάποτε:“We thought we had found the secret of life”. Η ιστορία τον δικαίωσε: πράγματι, εκείνη η στιγμή καθόρισε κάθε τι που ακολούθησε.
«Δε μας διαφεύγει το γεγονός ότι το συγκεκριμένο ζευγάρωμα βάσεων που προτείνουμε υποδηλώνει αμέσως και έναν πιθανό μηχανισμό αντιγραφής του γενετικού υλικού» και «Αυτή η δομή έχει καινοτόμα χαρακτηριστικά που παρουσιάζουν σημαντικό βιολογικό ενδιαφέρον»: αυτή η περίφημη «αυτο-υποβάθμιση» της ανακάλυψής τους ολοκληρώνει το άρθρο του Nature το 1953, στο οποίο ο James Watson, τότε μόλις 25 ετών, και ο Francis Crick ανακοίνωσαν την ανακάλυψή τους για τη διπλή ελικοειδή δομή του DNA.
Το σπουδαιότερο δίδυμο της επιστήμης
Ο Watson είχε σπουδάσει βιολογία και ο Crick φυσική έχοντας τις τεχνικές και θεωρητικές γνώσεις για να κατευθύνει τη σκέψη του Watson. Ο Watson ήταν ένας πολύ διαισθητικός στοχαστής ενώ ο Crick ήταν ο ποσοτικός και αναλυτικός. Αυτό τους έκανε το σπουδαιότερο δίδυμο στην ιστορία της επιστήμης. Οι Watson και Crick, είχαν την ικανότητα να συνθέτουν πληροφορίες από διαφορετικές πηγές, να βλέπουν δομές και μοτίβα εκεί όπου άλλοι έβλεπαν απλώς δεδομένα. Ο Watson δεν έλυσε τη δομή του DNA μόνος του — αλλά χωρίς αυτόν η ιστορία θα ήταν διαφορετική. Αυτό που πραγματικά οδήγησε στη λύση της δομής του DNA ήταν μερικές εβδομάδες επίμονης εργασίας, δοκιμών και λαθών (trial and error), με χημικούς υπολογισμούς και μοντέλα από χαρτόνι — όπως περιγράφει ο Watson στο βιβλίο του The Double Helix και επιβεβαιώνει ο Crick σε συνεντεύξεις του αργότερα.
Αναρχη εποχή χωρίς σύγχρονους κανόνες δεοντολογίας
Τα δεδομένα της Rosalind Franklin και οι συζητήσεις με τον Maurice Wilkins παρείχαν κρίσιμες ενδείξεις. Ωστόσο, σύμφωνα με τους ίδιους, όλα αυτά αγνοήθηκαν σε διάφορες φάσεις της προσπάθειάς τους, ώσπου να καταλήξουν στο τελικό μοντέλο, το οποίο στη συνέχεια επαληθεύτηκε από τα δεδομένα των Franklin και Wilkins. Δεν επρόκειτο λοιπόν για κλοπή δεδομένων, όπως επιβεβαιώνει και ο Matthew Cobb στο βιβλίο του «Crick» που κυκλοφόρησε πριν από 2 εβδομάδες. Ήταν μια άναρχη εποχή χωρίς σύγχρονους κανόνες επιστημονικής δεοντολογίας, όπου η περίφημη Φωτογραφία 51 της Franklin με την «ακτινογραφία» του DNA μοιράστηκε άτυπα, χωρίς την προσοχή ή την αναγνώριση που της άξιζε. Αν η Franklin ζούσε το 1962, είναι σχεδόν βέβαιο ότι θα είχε συμπεριληφθεί με τους Watson, Crick και Wilkins στο Νομπέλ.
Όπως αναγνώρισε αργότερα ο Watson, η Franklin —παρά τις αρχικές επιφυλάξεις της για την ελικοειδή δομή του DNA— παρείχε απολύτως κρίσιμα δεδομένα, κάτι που ο ίδιος τόνισε και στο 2ο κεφάλαιο του βιβλίου του “DNA” που κυκλοφόρησε το 2017. Παραδέχτηκε ότι ο Wilkins του έδειξε τη Φωτογραφία 51 χωρίς να ενημερώσει τη Franklin, «αλλά αυτό ήταν το πιο μυστικό που έγινε». Η συμβολή της πλέον αναγνωρίζεται όπως της αξίζει.
Τα βιβλία του διαμόρφωσαν γενιές επιστημόνων
Η συμβολή του Watson στη διαμόρφωση της μοριακής βιολογίας δεν περιορίζεται στην ανακάλυψη της διπλής έλικας του DNA. Όσοι σπουδάσαμε βιολογία στα τέλη του 20ού αιώνα γνωρίζουμε ότι το Molecular Biology of the Gene ήταν κάτι περισσότερο από πανεπιστημιακό σύγγραμμα. Ήταν μια πύλη εισόδου σε έναν κόσμο νέας επιστημονικής σκέψης. Ο Watson είχε την ικανότητα να γράφει με τρόπο που έκανε τη μοριακή βιολογία να φαίνεται ταυτόχρονα λογική, ποιητική και εφικτή.
Για εμένα, το βιβλίο αυτό υπήρξε καθοριστικό. Το ανακάλυψα τυχαία το 1979 στο τέλος του πρώτου έτους στο Βιολογικό, σε μια περίοδο που ακόμη αμφιταλαντευόμουν αν θα ξαναδώσω εισαγωγικές εξετάσεις για να σπουδάσω Φυσική. Η λογική του DNA, η κομψότητα των μοριακών μηχανισμών, η αίσθηση ότι η ζωή «έχει γλώσσα», με κράτησαν εκεί όπου τελικά κατέληξα: στη μοριακή βιολογία. Το επιστημονικό οικοσύστημα που γνωρίζουμε σήμερα οφείλει πολλά σε εκείνη την πρώτη γενιά βιολόγων που διαμορφώθηκε από τα βιβλία του.
Cold Spring Harbor Laboratory: ένα θεσμικό θαύμα
Αν η διπλή έλικα ήταν η στιγμή, το Cold Spring Harbor Laboratory (CSHL) ήταν το έργο ζωής του Watson. Όταν ανέλαβε τη διεύθυνσή του, το CSHL ήταν ένας μικρός ερευνητικός χώρος με ιστορική βαρύτητα αλλά περιορισμένη διεθνή επιρροή. Μέσα σε δύο δεκαετίες το μετέτρεψε σε ένα από τα πιο δυναμικά κέντρα μοριακής βιολογίας στον κόσμο.
Το μοντέλο του ήταν απλό αλλά επαναστατικό: ταχεία παραγωγή γνώσης, συνεχής ροή ερευνητών, ανοιχτό περιβάλλον, έμφαση στα μεγάλα βιολογικά ερωτήματα. Το CSHL ήταν το “τεχνικό χωνευτήρι” της μοριακής βιολογίας. Στα μέσα της δεκαετίας του ’70, το CSHL ήταν το μοναδικό μέρος στον κόσμο όπου κάθε καλοκαίρι συναντιόντουσαν οι
κορυφαίοι επιστήμονες της μοριακής βιολογίας και αντάλλασσαν τεχνικά πρωτόκολλα. Προσέφερε ανοικτή πρόσβαση σε όργανα, εξοπλισμό και πρώιμα αντιδραστήρια μοριακής βιολογίας στους επισκέπτες ερευνητές, και υπήρχε η κουλτούρα της άμεσης συνεργασίας. Στο Harvard μπορεί να υπήρχε το θεωρητικό υπόβαθρο, το CSHL όμως παρείχε το τεχνολογικό περιβάλλον όπου οι νέες τεχνικές μοριακής βιολογίας μπορούσαν να δοκιμαστούν και να εφαρμοστούν. Ο Αργύρης Ευστρατιάδης το είχε περιγράψει ως: «Στο CSHL μπορούσες να λύσεις σε μια εβδομάδα προβλήματα που αλλού θα έπαιρναν μήνες» Έτσι, στα μέσα της δεκαετίας του 1970, όταν πολλά πανεπιστήμια είχαν παγώσει τα πειράματα ανασυνδυασμένου DNA, ο Watson ήταν από τους πρώτους που εφάρμοσαν τις νεότευκτες οδηγίες βιοασφάλειας και επέτρεψαν τη συνέχιση της έρευνας στο CSHL. Πρωτοπόροι ερευνητές όπως ο Tom Maniatis και ο Αργύρης Ευστρατιάδης σε συνεργασία με τον Φώτη Καφάτο κατάφεραν το 1975 στο CSHL —και ουσιαστικά μόνο εκεί— να πραγματοποιήσουν την ιστορική κλωνοποίηση του πρώτου ευκαρυωτικού γονιδίου. Ο Watson δεν συμμετείχε στα πειράματα. Ήταν όμως αυτός που δημιούργησε το κατάλληλο περιβάλλον όπου το τολμηρό έγινε εφικτό.
Τα θερινά μαθήματα, τα συμπόσια, η καθημερινή επαφή κορυφαίων ερευνητών δημιούργησαν μια κουλτούρα που σημάδεψε βαθιά τη διεθνή επιστήμη. Συνάντησα αρκετές φορές τον Watson στο CSHL. Η πιο χαρακτηριστική μου εμπειρία ήταν το 1993, όταν με τον Tom Maniatis του εκθέσαμε την ιδέα του enhanceosome (ενισχυόσωμα), ως το μοριακό διακόπτη ενεργοποίησης της έκφρασης γονιδίων. Η οξύτητα των ερωτήσεών του ήταν αποστομωτική. Δεν επαινούσε, δεν προσποιούνταν. Ζητούσε τον μηχανισμό λειτουργίας και όχι γενικότητες. Ήταν η επιτομή της απαιτητικής, υψηλής επιστήμης. Ο ίδιος ο Watson είχε πει κάποτε: “Science moves forward by new ideas, and it takes a certain daring to push for them”.
Οραματιστής του Human Genome Project — και η ηθική παραίτηση
Όταν το 1988 ανέλαβε την ηγεσία του Human Genome Project (HGP), ο Watson αντιλήφθηκε το έργο όχι μόνο ως τεχνική πρόκληση, αλλά ως πολιτική και ηθική αποστολή. Υπερασπίστηκε σθεναρά την ιδέα ότι το ανθρώπινο γονιδίωμα αποτελεί δημόσιο αγαθό. Αντιτάχθηκε στην πατεντοποίηση αλληλουχιών DNA – μια σύγκρουση που τελικά οδήγησε στην παραίτησή του το 1992. Ήταν από τις λίγες φορές που η επιστήμη είδε έναν ηγέτη να παραιτείται όχι επειδή απέτυχε, αλλά επειδή αρνήθηκε
να συμβιβαστεί. Όπως είχε πει χαρακτηριστικά:“DNA belongs to everyone. We must never let it be privatized”.
Η θέση αυτή επηρέασε πολιτικές σε Ευρώπη και ΗΠΑ, και αποτελεί μέχρι σήμερα θεμέλιο της ανοιχτής επιστήμης.
Γονιδιωματική χωρίς Watson δεν θα υπήρχε
Στο πλαίσιο αυτό, η δική μας εποχή – η εποχή των μεγάλων εθνικών γονιδιωματικών πρωτοβουλιών, της ιατρικής ακριβείας, της βιοϊατρικής επιστήμης δεδομένων – πατάει πάνω στις υποδομές και στα μοντέλα που εκείνος καθιέρωσε. Από τις πρώτες αλληλουχίσεις έως τις σύγχρονες βιοτράπεζες, ο Watson συνέβαλε στη θεσμική διαμόρφωση ενός ολόκληρου οικοσυστήματος που σήμερα επιτρέπει σε χώρες όπως η Ελλάδα να αναπτύσσουν στρατηγικές γονιδιωματικής με εθνική εμβέλεια.
Δεν είναι τυχαίο ότι όταν τον συνάντησα για τελευταία φορά στις Σπέτσες, το 2016, και του μίλησα για το Genome of Greece Project, το οποίο τότε είχα αρχίσει να σχηματοποιώ, ενθουσιάστηκε. «Large-scale genomics, when done with purpose, reshapes a nation’s science», μου είπε. Είχε την αίσθηση του ιστορικού βάρους των προγραμμάτων αυτών και την εμπειρία να γνωρίζει πώς γεννιούνται επιστημονικές υποδομές χωρίς ημερομηνία λήξης.
Οι προβληματικές δηλώσεις και η δημόσια ευθύνη
Κανείς δεν μπορεί να μιλήσει για τον Watson χωρίς να αναφερθεί στις επαναλαμβανόμενες, επιστημονικά αβάσιμες και ηθικά απαράδεκτες δηλώσεις του για τη συσχέτιση φυλής και ευφυΐας. Δεν ήταν απλώς «προκλητικές» ή «παρεξηγήσιμες». Ήταν λανθασμένες, ιδεολογικά φορτισμένες και αντίθετες με όσα γνωρίζουμε για τη γενετική ποικιλότητα, την εξελικτική ιστορία και τα κοινωνικά συμφραζόμενα της νοημοσύνης.
Η αντίδραση της επιστημονικής κοινότητας ήταν καθολική. Το Cold Spring Harbor Laboratory αποστασιοποιήθηκε και τελικά τον απομάκρυνε. Πολλοί τίτλοι και τιμητικές θέσεις του αφαιρέθηκαν. Ήταν μια δύσκολη αλλά αναγκαία διαδικασία. Η επιστήμη δεν μπορεί να αγνοεί την ευθύνη του λόγου της – ιδιαίτερα όταν μιλάμε για προσωπικότητες με ιστορικό κύρος. Όπως αναφέρει ο βιογράφος του N. Comfort «o Watson υπήρξε ο σημαντικότερος και πιο διάσημος επιστήμονας του 20ού αιώνα
και ο πιο ανυπόληπτος του 21ου, και στις δύο περιπτώσεις ο λόγος οφείλεται στον γενετικό του ντετερμινισμό».
Η τελική αποτίμηση: φως και σκιά, αλληλένδετα
Ο Watson υπήρξε ιδιοφυΐα. Υπήρξε επίσης άνθρωπος με βαθιές αδυναμίες και άδικες απόψεις. Η επιστήμη δεν έχει την πολυτέλεια της μονοδιάστατης ηρωοποίησης — αλλά ούτε και της επιλεκτικής λήθης. Χρειάζεται να κρατούμε το φως του έργου του και τη σκιά των λαθών, για να μαθαίνουμε και από τα δύο.
Η ανακάλυψη της διπλής έλικας, το εκπαιδευτικό έργο του, η θεσμική διαμόρφωση μιας ολόκληρης επιστημονικής εποχής και η συμβολή του στο Human Genome Project αποτελούν θεμέλια πάνω στα οποία στηριζόμαστε όλοι σήμερα. Η σύγχρονη γονιδιωματική, η βιοϊατρική επιστήμη δεδομένων, τα εθνικά προγράμματα όπως το Genome of Greece θα ήταν διαφορετικά χωρίς τον Watson.
Κατά την άποψη του Comfort, η ζωή του Watson ήταν μια κλασική αρχαία τραγωδία, καθώς τα ίδια στοιχεία που τον έκαναν διάσημο και μεγάλο, τελικά αποδείχθηκαν η καταστροφή του. «Ολόκληρη η καριέρα του χτίστηκε πάνω στο DNA», λέει ο Comfort. «Ανελίχθηκε και έπεσε χάρη στο DNA. Το DNA τον δημιούργησε και το DNA τον κατέστρεψε».
Και ίσως η πιο ώριμη αποτίμηση που μπορούμε να κάνουμε είναι να αναγνωρίζουμε την ιδιοφυΐα, να μην αποσιωπούμε τα λάθη και να προωθούμε την επιστήμη με περισσότερη διαύγεια και λιγότερες βεβαιότητες. Ο ίδιος ο Watson είχε πει κάποτε:“Progress in science depends on new techniques, new discoveries, and new ideas — probably in that order.”
Και η βιολογία συνεχίζει να προχωρά σε αυτό το μονοπάτι, έτσι ακριβώς, όπως τη φαντάστηκε.
Ο Δημήτρης Θάνος είναι ακαδημαϊκός, Πρόεδρος του Επιστημονικού Συμβουλίου του Ιδρύματος Ιατροβιολογικών Ερευνών της Ακαδημίας Αθηνών (ΙΙΒΕΑΑ)
